«Այս տարածաշրջանի ցանկացած իրադարձություն յուրովի ազդելու է Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծման վրա»

«Իրավունքը de facto»-ի հյուրն է «Հանրապետություն» կուսակցության ղեկավար ԱՐԱՄ Զ. ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ
-Մեր առաջին հարցազրույցը տասը տարի առաջ էր։ Այդ ընթացքում ի՞նչ փոխվեց Ձեր ու երկրի կյանքում:
-Փոխվեցինք մենք, կյանքը փոխվեց: Տասը տարի առաջ իմ եղբայր, վարչապետ Վազգեն Սարգսյանն ասում էր. «Մտածեք էս երկրի մասին»: Չգիտեմ՝ ինչու էր ասում, գուցե ինչ-որ բան էր կանխազգում, գուցե ուզում էր զգուշացնել: Տասը տարվա փոփոխությունները՝ լավ թե վատ, ժամանակը կգնահատի, ես կարծում եմ, որ մենք ավելի աղքատացանք հոգով, նույնիսկ եթե նյութական ինչ-որ արժեքներ ավելացան: Տասը տարի առաջ մեր երկրին տրված էր զարգացման ընթացքն ու ժամանակը փոխելու շանս, որը հոկտեմբերի 27-ին գնդակահարվեց, վերստին այդ շանսը կա, բայց արդեն կորուստների իրավունք չունենք՝ մտածելով էս երկրի մասին:
-Ձեր կարծիքով՝ հայ-թուրքական հարաբերությունների ձևավորման գործընթացը կանխատեսելի՞ էր, թե՞ անակնկալներ եղան:
-Համաշխարհային հանրության տեսանկյունից դեռ առաջին աշխարհամարտի ժամանակ երկու հետամնաց երկիր միմյանց դեմ կռվել են և առայսօր չեն կարողանում հաշտության եզրեր գտնել: Ինչն էլ ո՛չ մեզ, ո՛չ Թուրքիային պատիվ չի բերում, առավել ևս, որ երկրորդ համաշխարհայինի բոլոր երկրներն արդեն բարեկամ են և մի միության մեջ են: Այս առումով՝ խնդիրը կարելի է ուշացած համարել: Բայց քանի որ տասնամյակներով երկու երկրներն էլ թշնամության վրա էին քաղաքականություն կառուցում, այսօրվա զարգացումը նաև անակնկալ էր: Ընդհանուր առմամբ՝ հարցը վաղուց լուծումներ էր պահանջում, այլ խնդիր է, թե ովքե՛ր են բերում լուծումները: Ես չեմ մոռացել այն ժամանակները, երբ ՀՀԿ-ն պաշտպանում էր Ռոբերտ Քոչարյանի թեկնածությունն ու նրա քաղաքական գիծը` դա հաստատելով իր յուրաքանչյուր համագումարում, իսկ նա թուրքերի հետ գենետիկ անհամատեղելիության տեսությունն էր զարգացնում, և կուսակցությունն ամբողջովին համամիտ էր նրա հետ: Այսօր նույն կուսակցությունը բոլորովին այլ կարծիք ունի և ակտիվորեն ջատագովում է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարևորությունը, անհրաժեշտությունն ու անխուսափելիությունը: «Ինչու»-ի պատասխանը, կարծում եմ, Հայաստանում բոլորն են հասկանում: Սա ուղղակիորեն գործադիր ու օրենսդիր իշխանության լեգիտիմության անբավարարության հետևանք էր, որը ստիպեց Հայաստանի իշխանություններին` աշխարհի համար ընկալելի դառնալու, լեգիտիմության բացը լրացնելու համար գնալ նման լուծումների: Լեգիտիմության բացով նման լուծումների գնացող քաղաքական ուժը նաև պիտի համակերպվի առաջարկվող պայմանների հետ:
-Այսինքն, նախքան հայ-թուրքական հարաբերությունները, պետք էր հայ-հայկական հարաբերություննե՞րը կարգավորել: Եթե ֆուտբոլ ես խաղում ու լավ մարզավիճակում չես, խաղում ես այն խաղը, որի հնարավորությունը տալիս է մրցակի՞ցդ:
-Միանշանակ: Գործընթաց սկսելը պետք էր, բայց Սերժ Սարգսյանն իր քաղաքականությամբ ավելի շատ փորձում է սեփական տեղն ու դերը կարևորել, քան լուծումներ գտնել: Այդ պատճառով մեծ մտավախություն ունեմ, որ այս իշխանության պարագայում հայ-թուրքական հարաբերություններն ավելի կվատանան: Հիշո՞ւմ եք Ռիբենտրոպ-Մոլոտով պակտը: Դիկտատորների ու ոչ լեգիտիմ իշխանությունների պարագայում ստորագրված որևէ փաստաթուղթ չի ապահովագրում ապագայի վտանգներից: Խոսքը վերաբերում է թե՛ հայ-թուրքական հարաբերություններին, թե՛ Ղարաբաղի հիմնահարցին:
-Իսկ ի՞նչ տարբերակ ունի Սերժ Սարգսյանը:
-Տարբերակներ նրան ՀԱԿ-ի հանրահավաքի ժամանակ առաջարկվեցին: Նախ՝ մինչև նախաստորագրված փաստաթուղթը ստորագրելը պետք է ճշտվեր հասարակության տեսակետը. նա պիտի խոսեր իր ժողովրդի հետ, Ղարաբաղի հասարակության ու իշխանության ներկայացուցիչների հետ, խոսեր սփյուռքի համայնքների ու լոբբիստական կազմակերպությունների հետ, ներկայացներ իր տեսակետները, փորձեր համոզել, լսեր նրանց տեսակետները և այդ ամենն ի մի բերելուց հետո նոր գնար լուծումների, որպեսզի այսօրվա քննարկումների աժիոտաժը ծիծաղելի, աննպատակ ու կոմունիստական ժամանակների կամավոր-պարտադիր քննարկումները չհիշեցնեին: Այսինքն՝ առաջին հերթին երկրի ներսում պիտի փորձես լուծել խնդիրը, հետո՝ Թուրքիայում ու Ադրբեջանում: Ես շատ կուզենայի, որ Սերժ Սարգսյանն ուշադիր կարդար Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը վերջին հանրահավաքում, կարդար ոչ թե որպես հակառակորդի ելույթ, այլ հայ մարդու, փորձառու քաղաքական գործչի ելույթ, որը լուծումներ է առաջարկում: Սերժ Սարգսյանը պիտի ընդունի, որ 21-րդ դարում հարևանների հետ նորմալ հարաբերություններ ունենալուց առաջ երկրում քաղբանտարկյալներ չեն ունենում: Հիմա էլ ուշ չէ նրանց ազատ արձակելու համար: Քաղբանտարկյալների ազատ արձակումից հետո նա կարող է երկխոսություն սկսել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ՝ փորձելով իր տեսակետները տարածել հայ հասարակության մի ստվար զանգվածի վրա: Հայաստանի քաղաքական էլիտան, որն իր պատկերացումներն ունի, թե Հայաստանում տեղի ունեցող ամեն ինչ ատամնացավի պես իր նյարդերով է զգում, հավաքվում է հանրահավաքի հրապարակում, չի վախենում ոստիկանությունից, չի վախենում աշխատանքը կորցնելուց ու համարձակ տեսակետներից: Նրանք իսկապես այս երկրի սերուցքն են, ասելիքդ առաջին հերթին այդ մարդկանց պիտի ասես: Իսկ այսօր, առանց Լևոն Տեր-Պետրոսյանի աջակցությունն ունենալու, հասարակության այդ հատվածի հետ իշխանության ցանկացած շփում անհնարին է դառնում: Հետևաբար, ցանկացած լուծում թերի ու անընդունելի է լինելու ոչ միայն Հայաստանի, այլև սփյուռքի և Ղարաբաղի հասարակության մի ստվար զանգվածի համար: Այսինքն՝ Սերժ Սարգսյանը կամ պետք է փորձի, թեկուզ ուշացած, բայց սեփական սխալներն ընդունելով ու շտկելով, առաջին հերթին, ընդհանուր լեզու գտնել սեփական ժողովրդի հետ, կամ իմիտացիա անելով որևէ լուծման չգնա, ինչի հնարավորությունը նախորդ իշխանությունը ինքնանպատակ ու անիմաստ մսխել է: Կամ պետք է հրաժարական տա, իր վրա չվերցնելով նման ծանր ժառանգության բեռը՝ հնարավորություն տալով իրապես լեգիտիմ և նոր իշխանություն ձևավորելու, որը չի ունենա նախորդ իշխանությունների կայացրած որոշումների պատասխանատվությունը:
-Նախաստորագրված արձանագրություններում հիմնականում երկու կետի շուրջ են տարաձայնությունները՝ նախ, որ ընդունում ենք այլ պետությունների տարածքային ամբողջականությունը և վավերացնում ենք սահմանները: Փաստորեն, առանց անուններ տալու՝ ընդունում ենք Կարսի համաձայնագիրը: Դուք վտանգ տեսնո՞ւմ եք: Թե՞ այնքան կարևոր չէ՝ ինչ ես ստորագրում, որքան՝ ինչպե՞ս և ո՞վ է իրականացնում:
-Ես միայն այդ երկու կետերը չեմ վտանգավոր համարում. կա նաև ցեղասպանության խնդրի ուսումնասիրության պատմական ենթահանձնաժողով ստեղծելու հարցը, որն անընդունելի է: Շատ կարևոր է, թե ի՞նչ է ստորագրվում, ո՞վ է ստորագրում և ի՞նչ լեգիտիմություն ունի իբրև քաղաքական գործիչ, դրանից էլ բխում է, թե ինչքանով տվյալ փաստաթուղթը տվյալ ժողովրդի համար կարող է բարենպաստ և օգտակար լինել: Մարտի 1-ով իշխանության եկած, լեգիտիմության դեֆիցիտ ու երկրում քաղբանտարկյալներ ունեցող իշխանություններին, բնականաբար, այս կարգի փաստաթղթեր պիտի պարտադրվեին:
-Նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանն ասում էր, որ առաջ էլ նման առաջարկներ են եղել ու չեն ընդունվել:
-Վարդան Օսկանյանն էլ մի այլ ծայրահեղություն է: Նա հայտարարում էր, որ փակ սահմաններով մենք 100 տարի էլ կապրենք: Նման քաղաքականության հետևանքն է, որ ես տեսնում եմ հենց իմ փողոցում՝ իմ ընկերներից քանիսն ընտանիքներով հեռացան Հայաստանից: Փակ սահմաններով իրենք ապրել կարող են, բայց ես չեմ կարող: Չեմ էլ ուզում, որ իմ երեխաները փակ սահմաններով երկրում ապրեն:
-Թեպետ ասվում է, որ բանակցություններն առանց նախապայմանների են վարվում, փաստորեն, նախապայմաններ կան, և մենք ընդունել ենք: Չե՞ք կարծում, որ այդ նախապայմանները վտանգելու են Լեռնային Ղարաբաղի բանակցությունները, որովհետև Թուրքիայի նախապայմաններից մեկն Ադրբեջանի հետ է կապված՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծման:
-Ես զարմանում եմ, որ գործող նախագահը հայտարարում է, թե նախապայմաններ չկան: Այս տարածաշրջանի ցանկացած իրադարձություն յուրովի ազդելու է Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծման վրա: Տարածաշրջանը շատ փոքր է ու սերտորեն փոխկապակցված: Առավել ևս, որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան կարելի է համարել երկու պետություն, մեկ ազգ՝ նույն լեզվով, նույն հավատքով, նույն մենթալիտետով: Այլ հարց է, որ փաստաթղթում Թուրքիան այդ խնդիրներն ուղղակի չի նշում՝ Թուրքիայի վրա էլ ճնշումներ կան: Այսինքն՝ տարածաշրջանի խնդիրների լուծումներում մեծ ազդեցություն ունեն գերտերությունները, որոնք պաշտպանում են իրենց սեփական շահերը՝ տնտեսական, տրանսպորտային, էներգետիկ: Փաստաթուղթը մտահոգությունների տեղիք է տալիս, որովհետև այդ շահերը միշտ լուծվում են թույլերի հաշվին, իսկ թույլ չլինելու միակ գրավականը սեփական ժողովրդի աջակցությունն ունենալն է: Դա է պատճառը, որ 2008-ի նախագահական ընտրություններում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց, որ ինքը կգերադասեր պարտվել, բայց Հայաստանը լեգիտիմ նախագահ ունենար: Մենք այլ ռեսուրս, քան ժողովրդավարությունը, չունենք` տարածաշրջանում մեր տեղն ու դիրքը հիմնավորելու, հավասարը հավասարին ներկայանալու համար:
-Հայ-թուրքական հարաբերությունների կայացման պատմությունը երկրորդ պլան մղեց Ղարաբաղի հարցի լուծումը, թեպետ տարեսկզբից մեծ արագություն էր հավաքել. մադրիդյան, կրակովյան սկզբունքներ, համանախագահ երկրների նախագահների հայտարարություն... Քանակական կուտակումները որակական փոփոխությունը դարձնում են անխուսափելի: Հնարավոր չե՞ք համարում նաև այս հարցի լուծումը համաձայնագրի մակարդակով:
-Համոզված եմ, որ այդպես է լինելու: Հայ-թուրքական հարաբերությունները և Ղարաբաղի հիմնահարցը տարանջատել հնարավոր չէ: Անկախ նրանից, թե նախագահներն ինչ հայտարարություններ կանեն, փաստաթղթերում ինչ տողերի ու վերնագրերի տակ կդնեն ստորագրությունները, միանշանակ է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացման, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման հիմնաքարերից մեկը Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծումն է: Վերջին մեկ-մեկուկես տարում իրադարձությունները երկու հարթություններում էլ ծավալվում են զուգահեռ՝ ինչ-որ պահերի հայ-թուրքականն է առաջ անցնում, ինչ-որ պահերի` Ղարաբաղի հարցը: Սրանք զուգահեռներ են, որոնք ժամանակի և տարածության մեջ միանշանակ հատվելու են: Գործընթացների նման արագությունն ու ակտիվությունը հիմք են տալիս ասելու, որ այդ ժամանակը շատ, շատ մոտ է: Եվ սա է պատճառը, որ եթե ես հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ մտահոգություններ ունեմ, ապա Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծման մեխանիզմներում լուրջ վտանգ եմ տեսնում:
-Այդ մտահոգություններն ու վտանգներն ինչի՞ հետ են կապված:
-Նախ՝ Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգությունն ապահովելու, երկրորդ՝ Ղարաբաղի հետ ցամաքային կապ ունենալու, երրորդ՝ Ղարաբաղի ժողովրդի ազատ, անկաշկանդ, անկախ տեսակետն արտահայտելու հնարավորության առկայության, որը համարում եմ ամենակարևորը: Միայն նշված գործոնների հստակ, անվերապահ ամրագրման դեպքում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունն ու այնտեղ ապրող բնակչությունն ապագա կունենան: Այս փաստաթղթում դա, դժբախտաբար, այդպես չէ, և, որ դա այդպես չէ, ունի իր մեղավորներն ու դրդապատճառները: Ես ամենից շատ վախենում եմ Ղարաբաղում հնարավոր խուճապից: Միայն այդ դեպքում է, որ իմ հայրենի տունը կարող եմ թողնել ու գնալ Ղարաբաղում ապրել: Դժբախտաբար, Հայաստանում ապրող ղարաբաղցիները դա չեն հասկանում կամ, հասկանալով հանդերձ, իրենք իրենց այստեղ այնքան լավ են զգում, որ այնտեղ չեն ուզում ոչինչ անել: Երկրի ամենահարուստ մարդկանց շարքում բնիկ ղարաբաղցիները շատ-շատ են, նաև իշխանություն բանեցնելով են այդպիսին դարձել: Այստեղ աշխարհի ամենաթանկարժեք խանութները կառուցելով՝ ի՞նչ են կառուցել Ղարաբաղում: Ինչո՞ւ այնտեղ չեն հուղարկավորում իրենց հարազատներին՝ պապենական գերեզմանոցներում: Սա լուրջ հոգեբանական խնդիր է առաջացնում Ղարաբաղում ապրող մարդու համար: Հնարավոր է ունենալ անկախ Ղարաբաղ, հնարավոր է գտնել Ղարաբաղի հիմնահարցի խաղաղ լուծում, բայց դրան հասնելու համար պիտի ունենաս այդ ժողովրդի վստահությունը, այդ ժողովուրդը պիտի հավատա քեզ: Պիտի ընդունի, որ դու ճիշտ լուծում ես բերում: Պիտի առաջիկայում այդ տարածքում ապրելու հնարավորություն ու հավատ ունենա: Ի վերջո, հողը նրանն է, ով նրա վրա ապրում է, իսկ այդ ուղղությամբ ո՛չ Ռոբերտ Քոչարյանը, ո՛չ Սերժ Սարգսյանը ոչինչ չեն արել, եթե չասեմ հակառակը: Ցավոք:
-Հայ-թուրքական հարաբերությունների գերխնդիրը՝ հաստատվեն դիվանագիտական հարաբերություններ, բացվի սահմանը, իրականում երկրորդական է, որովհետև ունենք արմատական խնդիր՝ ցեղասպանությունը: ՈՒնենք պահանջատիրությունը սահմանելու խնդիր. անհատներ, կուսակցություններ իրենց տեսակետները ներկայացրել են, բայց համազգային-պետական մակարդակով մենք չունենք սահմանում՝ ի՞նչ ենք ուզում ի վերջո՝ հո՞ղ, փո՞ղ, բարոյական բավարարո՞ւմ... Ինչքա՞ն կարող ենք շրջանցել այդ խնդիրը՝ հետաձգելով լուծումը: Դա ական է, որ վաղեմության ժամկետ չունի ու պայթելու է՝ այստեղ, սփյուռքում, Թուրքիայում...
-Հայության յուրաքանչյուր շրջանակ այս հարցերի իր պատասխաններն ունի, ու յուրաքանչյուրն էլ ճիշտ է: Արդարացի: Համազգային մոտեցում ձևավորելը բարդ ու երկարատև գործ է, լուրջ քննարկումների խնդիր: Այս խնդիրները, փոխկապակցված լինելով, ժամանակի մեջ լուծում են ուզում: Այս խնդիրները կան, որովհետև լուծումները շատ ենք հետաձգել: Այլ ժողովուրդներ նման խնդիրները վաղուց լուծել-անցել են: Մենք 21-րդ դարում փորձում ենք 20-րդ դարի լուծումները գտնել: ՈՒ երբ այդ լուծումները փորձում է բերել կոռումպացված, օլիգարխիկ, հասարակության վստահությունն ու քվեն չունեցող իշխանությունը, վիճակն է՛լ ավելի է բարդանում: Սկսված գործընթացը շատ վտանգավոր է: Սերժ Սարգսյանի համար` միանշանակ կործանարար: Բայց դա եթե կործանարար լիներ միայն իր անձի համար, իր որոշումն ու քաղաքական ճակատագիրն է, դժբախտաբար, կործանարար է լինելու նաև մեր զավակների ու մեր երկրի համար, այդ է պատճառը, որ մենք փորձում էինք այս շրջանում ելքեր և ուղղություններ ցույց տալ իշխանություններին այս վիճակից դուրս գալու համար: Որևէ մեկը Սերժ Սարգսյանին այդքան խորհուրդներ չի տվել, ինչքան մենք՝ մեր հարթակից:
-Կարծում եք, թե հարթակից հնչած խորհուրդն իբրև մարտահրավեր չի՞ ընկալվում:
-Կուզենայի, որ չընկալվեր: Այս առումով ցանկացած նոր իշխանություն, թեկուզ ոչ լեգիտիմ, մի շատ «փոքր» խնդիր ուներ լուծելու՝ ցույց տալ, որ ինքը տարբերվում է Ռոբերտ Քոչարյանի դաժան, մարդատյաց, ոչ ադեկվատ ու վտանգավոր իշխանությունից: Որ կարող է լսել դիմացինի տեսակետը, դիմացինին չընդունել որպես թշնամի, առավել ևս՝ մարտի 1-ի դեպքերից ու տասն անմեղ զոհերից հետո: Անընդհատ խոսվում է հանդուրժողականության մասին, համերաշխության, քաղաքակիրթ աշխարհի այլ արժեքների, իրականում դրանք բառեր են, բառեր, բառեր՝ ինչպես արքայազն Համլետն էր ասում դանիական հողում կատարվող իրադարձությունների մասին, որտեղ, իր խոսքով, ինչ-որ բան փտել էր... Երկիրը վտանգավոր պայթյունների առաջ է կանգնած. ցանկացած փաստաթուղթ կարող է լուրջ բողոքների պատճառ դառնալ: Ամենալուրջ ալիքը կարող է բարձրանալ հենց Լեռնային Ղարաբաղում: Սերժ Սարգսյանը թող չմտածի, որ ինքը, ղարաբաղցի լինելով, ապահովագրված է: Նույնիսկ Հիսուս Քրիստոսը Նազարեթում զգաց, որ մենակ է...
-Մարդիկ երկու մասի են բաժանվում՝ ոմանք ուզում են ինչ-որ բան ունենալ, ոմանք՝ լինել: Քաղաքական գործիչները ո՞ր մասում են:
-Չկա մարդկային տեսակ, որ չուզենա և՛ ունենալ, և՛ լինել: Կա մարդկային տեսակ, որ ուզում է՝ այդ ունենալն ու լինելը լինի արդար և աստվածահաճո: Կա մարդկային մի տեսակ էլ, որի համար կապ չունի, թե ինչ տարբերակներով կունենա կամ կդառնա. կարևորն ունենալն է, կարևորը լինելն է: Գլոբալ առումով՝ այսօր Հայաստանում իշխանության ու ընդդիմության տարբերությունը դա է՝ իրենք ուզում են ունենալ ու լինել ցանկացած գնով, այսինքն՝ ինքնանպատակ ու ինքնաբավ իշխանություն են, իսկ իրական ու արմատական ընդդիմությունն ուզում է լինել և ունենալ՝ հանուն իր նպատակների ու խնդիրների, որոնց արդարությունը որոշում է ժողովուրդը: Ես իսկապես շատ կուզենայի, որ իմ ժողովուրդը չլքի երկիրը և իր ունենալն ու լինելը չփնտրի օտար ափերում, հավատա, որ փոփոխությունը մոտ է, և շուտով, շատ շուտով ինքը կարող և՛ ունենալ, և՛ լինել իր հայրենի երկրում, իր ծնողների ու զավակների հետ` ապագայի հանդեպ հույսով ու քրիստոնյային վայել հավատով:
Զրուցեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ